Is dat echt zo… dat Nederlanders vijf keer zo groot zijn als Indonesiërs?
Hoe snel groeit een kind? Welke leeftijdsgroep krijgt het vaakst de griep? En welk land heeft gemiddeld de langste mannen? Vaak wordt het antwoord op dit soort vragen gepresenteerd in een grafiek. Een grafiek geeft je in één oogopslag een beeld van hoe iets in elkaar steekt. Toch? ,,Niet altijd”, vertelt Winnifred Wijnker. ,,Dat de ene staaf veel hoger is dan de andere, betekent niet altijd dat de verschillen ook heel groot zijn.”
Winnifred Wijnker is onderzoeker aan de Universiteit Leiden en factchecker bij de Grafiekpolitie. Ze houdt zich vooral bezig met communicatiemiddelen die je kunt zien, zoals grafieken, illustraties en video’s.
Isdatechtzo-redacteur Clare Brouwer gaat met factchecker Winnifred Wijnker in gesprek over de vraag: hoe kunnen grafieken ingezet worden voor desinformatie en framing?
Staat dat er echt?
,,Veel mensen denken dat een grafiek altijd duidelijk is: hoe steiler de lijn naar boven, hoe groter de groei,” vertelt Winnifred Wijnker. ,,Maar mensen nemen vaak weinig tijd om echt goed naar een grafiek te kijken”.
Neem bijvoorbeeld deze grafiek, waarin je de gemiddelde lengte van mannen uit verschillende landen ziet. Wat kan er nog fout gaan met het tonen van de gemiddelde lengte van een man? Nou, veel dus.
Om de grafiek aantrekkelijker te maken worden poppetjes gebruikt. Dat ziet er leuker uit en laat zien waar de grafiek over gaat. Wanneer we goed naar de gemiddelde lengte van mannen kijken, zien we dat het Nederlandse poppetje wel vijf keer zo groot is als het poppetje uit Indonesië. Het lijken wel kabouters en reuzen. Hoe dat kan en hoe je zelf kritisch naar grafieken kunt kijken, legt Winnifred je uit.
Wat breng je wel en niet in beeld?
,,Je kan het maken van een grafiek vergelijken met maken van een foto”, zegt Winnifred. ,,Als je een foto maakt kun je kiezen wat er wordt verteld. Je kiest bijvoorbeeld om dingen buiten beeld te laten of in te zoomen op een detail. En zo kies je als fotograaf een perspectief. Als je de foto bekijkt lijkt het of je de hele werkelijkheid ziet, maar er zijn keuzes gemaakt om een klein stukje uit die werkelijkheid te pakken.”
,,Dat is hetzelfde bij een grafiek: je maakt keuzes in wat je wel en niet in beeld brengt, welke periode je laat zien en hoe je dat laat zien”, vertelt Winnifred. ,,Bij de gemiddelde lengte van mannen over de hele wereld zijn er vijf landen te zien. Vraag je dan af: waarom zijn juist deze landen gekozen?”
Check de grafiek
Met de volgende drie vragen kan jij zelf checken of een grafiek goede informatie geeft:
- Check: staat de Y-as op nul? (Y-as loopt van beneden naar boven)
Als je naar deze grafiek kijkt, valt op dat de kleinste man tot aan de knieën van de langste man komt. Het verschil in beeld is dus overdreven.
Dit komt doordat de Y-as, niet op nul begint, maar op ongeveer 4.2. Als je kijkt naar de lengtes aan de linkerkant, zie je dat het werkelijke verschil enkele centimeters is. Daardoor lijkt het verschil veel groter. Dat is de eerste check: kijk of de Y-as op nul begint.
- Check: welke categorieën staan op de X-as? (X-as loopt van links naar rechts)
Wie worden er in deze grafiek eigenlijk vergeleken? Als je een overzicht geeft van de gemiddelde lengte is het logisch dat je de landen met de grootste en de kleinste mensen laat zien. Maar daartussen heb je de keus uit wel 150 landen. Waarom zijn de vijf landen in deze grafiek gekozen? Het zijn keuzes die vaak niet uitgelegd worden, maar die wel de grafiek bepalen. Check dus zelf wat er staat op de X-as.
- Check: laat de grafiek precies zien wat de resultaten zijn?
Je ziet de resultaten in de vorm van poppetjes, maar eigenlijk kun je deze grafiek lezen als een staafdiagram. Het Nederlandse poppetje is niet alleen vijf keer zo hoog, maar ook vijf keer zo breed als het Indonesische poppetje. De Nederlanders lijken gemiddeld dus niet alleen groter, maar ook sterker en machtiger. Winnifred: ,,Laat je niet afleiden door deze vorm, het vertekent de werkelijkheid. En vraag je af wat het belang is van de maker van de grafiek. Wil iemand jou wat wijsmaken of jou goed informeren?”
De grafiek met de gemiddelde lengte van mannen is aangepast door de Grafiekpolitie:
Een beetje overdrijven?
,,Als iemand aandacht wil vragen voor een situatie, kan een snel stijgende lijn in een grafiek helpen”, vertelt Winnifred. ,,Het is een alarmerende situatie, kijk maar naar de steile lijn omhoog.” De grafiek kan bijvoorbeeld gaan over de opwarming van de aarde of over een toename van asielzoekers. Maar wat nou als de maker een hele kleine vermeerdering sterk uitvergroot? Juist omdat grafieken zo overtuigend zijn, worden ze volgens Winnifred ook ingezet voor verkeerde informatie.
Voor altijd in je hoofd
,,Het beeld van een grafiek is heel overtuigend, ook als het niet klopt”, zegt Winnifred. ,,Een sterk stijgende of dalende lijn, blijft lang in je hoofd zitten. Er kunnen heel veel getallen genoemd worden die de stijging of daling tegenspreken, maar wat jij hebt gezien, blijft op je netvlies.”
Wil jij meer informatie over hoe jij grafieken kunt beoordelen? Check dan de grafiekpolitie.
